Prawie wszystkie zarejestrowane w Polsce kościoły i związki wyznaniowe zdefiniowały w swych statutach sposób utraty członkostwa w nich. Większość wymaga deklaracji wystąpienia w formie pisemnej. Niektóre zezwalają na deklarację ustną lub przesłaną e-mailem, inne wyrzucają za niepłacenie składek, z niektórych zostaje się usuniętym gdy upłynie termin ważności karty członkowskiej. Żadna jednak organizacja religijna w Polsce nie stawia tak wyśrubowanych warunków wystąpienia z niej co Kościół rzymskokatolicki.
Kościół rzymskokatolicki jest dominującym związkiem wyznaniowym w Polsce gdyż należy do niego 97% osób deklarujących przynależność do jakiejkolwiek organizacji religijnej. Naturalnie to z niego występuje większość osób chcących porzucić swe wyznanie w naszym kraju. Niemniej jednak, oficjalnie uznanych organizacji o charakterze religijnym jest w Polsce obecnie około 170 i każda z nich kieruje się swoim prawem wewnętrznym. Teksty statutów tych związków mniejszości religijnych można znaleźć w grubej książce pt. "Mniejszości wyznaniowe w Polsce : prawo wewnętrzne (statutowe) / wprow., zbiór statutów, oprac. Ryszard Brożyniak, Małgorzata Winiarczyk-Kossakowska". Przejrzałem wszystkie te statuty w poszukiwaniu informacji o tym jakież to procedury wystąpienia definiują te organizacje. Wiedzieć wszak należy, iż aby zarejestrować związek wyznaniowy w Polsce należy złożyć w odpowiednim ministerstwie statut tego związku, a w nim musi się znaleźć "sposób nabywania i utraty członkostwa oraz prawa i obowiązki członków" (Ustawa o gwarancjach wolności sumienia i wyznania Art.32 ustęp 2 punkt 8). Bardzo ciekawe wnioski nasuwają się jeśli porównać nieskomplikowane sposoby wystąpienia z większości tych organizacji z rozbudowaną, barokową wręcz, procedurą zdefiniowaną przez Episkopat Polski (dwie osobiste rozmowy z proboszczem, fatygowanie dwóch świadków, konieczność podania przyczyny decyzji o wystąpieniu, itp.).
Zanim jednak przejdę do prezentacji tych wniosków, zauważyć należy iż w Polsce są dwie kategorie związków wyznaniowych: te które działają na podstawie odrębnych ustaw i pozostałe - wpisane do rejestru kościołów.
Kościoły i związki wyznaniowe działające na podstawie odrębnych ustaw
Takich kościołów, oprócz Kościoła rzymskokatolickiego, jest w Polsce 14. Stosunki pomiędzy tymi związkami wyznaniowymi a Rzeczpospolitą Polską zostały uregulowane w odrębnych ustawach. Naturalnie są to organizacje duże, o bogatej historii i ugruntowanym statusie (np. Kościół Prawosławny czy Ewangelicko-Augsburski). Związki te nie były objęte obowiązkiem przedłożenia administracji państwowej swego statutu, a więc nie zostały przymuszone do zdefiniowania sposobu wystąpienia z nich. Akty prawa wewnętrznego zawarte w publikacji "Mniejszości wyznaniowe..." pokazują, iż większość, bo 9 z 14-tu, nie przewidziało w tych aktach możliwości wystąpienia członka ze wspólnoty. Chlubnymi wyjątkami są:
- Kościół Ewangelicko-Metodystyczny w RP - aby z niego wystąpić należy złożyć pisemną deklarację na ręce pastora; rodzic lub opiekun ustawowy składają takie deklaracje w imieniu małoletnich.
- Muzułmański Związek Religijny w RP - członkostwo w MZR w RP wygasa wskutek wystąpienia, zmiany wiary, niepłacenia składek przez 3 lata.
- Kościół Polskokatolicki w RP - zawiadomienie proboszcza (nie trzeba podawać powodu wystąpienia)
- Kościół Chrześcijan Baptystów w RP - zbory w swych regulaminach ustalają sposób nabycia lub utraty członkostwa w zborze.
- Związek Gmin Wyznaniowych Żydowskich w RP - prawa członkowskie wygasają wskutek wystąpienia
Być może są inne akty prawa wewnętrznego, które regulują kwestie wystąpienia w pozostałych kościołach - tego nie badałem.
Kościoły i związki wyznaniowe wpisane do rejestru kościołów
Są to w większości małe organizacje skupiające średnio kilkuset członków (wyjątkiem jest licząca prawie 130 tysięcy członków Strażnica - związek wyznania Świadków Jehowy). Wszystkie one były zobowiązane sprecyzować w swym prawie wewnętrznym sposób utraty członkostwa. Nie będę tu omawiał wszystkich tych statutów i ich zapisów - skupię się raczej na generalnych tendencjach lub interesujących wyjątkach od reguły.
- Generalną regułą jest, że wystąpienie powinno mieć formę pisemną (Kościół Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich: "Członek, który pragnie usunięcia swojego nazwiska z rejestru członków Kościoła powinien przesłać podpisane przez siebie pismo z taką prośbą do Dyrektora Kościoła."). Tylko w wyjątkowych przypadkach dozwolona jest forma ustna np. w Kościele Chrześcijan Dnia Sobotniego czy Ewangelicznym Związku Braterskim (tutaj dozwolona jest nawet "dowolna forma"). Za duchem czasu podąża za to Związek Buddyjski "Dzogczien Kunzang Cziuling", który zezwala na dostarczenie oświadczenia o wystąpieniu na adres poczty elektronicznej. Żaden związek wyznaniowy wprost nie wymaga osobistego dostarczenia oświadczenia woli odpowiednim władzom tego związku - dokument powinien być po prostu dostarczony - pocztą, osobiście, czy gołębiem pocztowym - nie jest to sprecyzowane.
- Niektóre Kościoły stawiają bardzo mocny nacisk na czynny udział w życiu wspólnoty wiernych i karzą wyrzuceniem ze swych szeregów osoby, które w tym życiu udziału nie biorą. Stowarzyszenie Badaczy Pisma Świętego sformułowało to następująco: "Członek zboru, który przez sześć miesięcy nie uczęszcza na nabożeństwa bez poważnego powodu, przestaje być członkiem zboru". Jeszcze bardziej wymagający jest Kościół Chrześcijan dnia Sobotniego: "Wystąpienie następuje na skutek ustnego lub pisemnego oświadczenia o wystąpieniu skierowanego do Starszego Zboru lub Prezbitera Okręgu, lub z mocy prawa braku kontaktu z Kościołem bez podania wcześniej uzasadnionych przyczyn w okresie kolejnych 3 miesięcy."
- Niektóre wspólnoty wyznaniowe bardzo rygorystycznie pilnują obowiązku opłacania składek członkowskich. W statucie Lectorium Rosicrucianum - Międzynarodowej Szkole Złotego Różokrzyża można znaleźć zapis: "Utrata uczniostwa lub członkostwa następuje: (…) automatycznie, w wyniku pisemnego zawiadomienia przez Kierownictwo Krajowe, w razie zalegania w opłatach odpowiadających kwocie składek za 1 rok."
- Wiele kościołów wprost pisze, iż w przypadku małoletnich decyzję o ich wystąpieniu podejmują rodzice lub opiekunowie prawni. Chrześcijański Kościół Dobra: "Członkostwo w Kościele ustaje przez: (…) cofnięcie zgody rodziców lub opiekunów prawnych, na przynależność do Kościoła, w stosunku do osób niepełnoletnich."
- Czasami złożenie oświadczenie woli o wystąpieniu nabiera mocy dopiero po upływie jakiegoś okresu karencji. W Chrześcijańskim Kościele Pełnej Ewangelii "Duch i Moc" z Łodzi jest to 30 dni. W Chrześcijańskim Związku Wyznaniowym "Źródło" z Olsztyna "okres wypowiedzenia wynosi 3 miesiące".
- W niektórych organizacjach sam wniosek z automatu nie skutkuje wystąpieniem. Wniosek taki musi być najpierw rozpatrzony i zatwierdzony przez odpowiedni organ władzy danej organizacji. Strażnica - związek religijny świadków Jehowy: "Wniosek o wystąpienie składa się na piśmie Zarządowi, który go rozpatruje na najbliższym posiedzeniu.". Zrzeszenie Kościołów Chrystusowych: "Rezygnację, o której mowa w art..23 ust. 1 pkt 1 Statutu stwierdza organ wykonawczy Kościoła Lokalnego po zapoznaniu się z okolicznościami rezygnacji danego członka."
- Czasem brak jest informacji o sposobie wystąpienia lub utraty członkostwa. Z tego typu sytuacją mamy do czynienia w przypadku następujących organizacji religijnych: Zachodni Zakon Sufi w Polsce, Kościół Jezusa Chrystusa w Kamiennej Górze, Związek Wyznaniowy Kwinarystów, Zbór Ewangelii Łaski z Katowic, Kościół Miłosiernego Boga z Lublina, Niezależna Gmina Wyznania Mojżeszowego z Gdańska. Wydaje się, że brak zapisu o sposobie utraty członkostwa powinien być podstawą odmowy rejestracji danego związku wyznaniowego. Ciekawą kwestią jest dlaczego pomimo tego braku wymienione związki wyznaniowe zostały jednak zarejestrowane. Odpowiednie pismo z zapytaniem w tej sprawie zostało już wysłane do Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji.
- Niektóre związki wyznaniowe karzą wykluczeniem ze wspólnoty za "niemoralne prowadzenie się" i "życie w jawnym grzechu". Decyzję tego typu podejmują organy władzy danego związku wyznaniowego, np. Grono Starszych, Rada Członków, Pastor czy Zarząd Związku. Decyzję o wykluczeniu często powinno poprzedzać tzw. upomnienie braterskie opisane w Ewangelii Mateusza: 15 Gdy brat twój zgrzeszy <przeciw tobie>, idź i upomnij go w cztery oczy. Jeśli cię usłucha, pozyskasz swego brata. 16 Jeśli zaś nie usłucha, weź z sobą jeszcze jednego albo dwóch, żeby na słowie dwóch albo trzech świadków oparła się cała sprawa. 17 Jeśli i tych nie usłucha, donieś Kościołowi! A jeśli nawet Kościoła nie usłucha, niech ci będzie jak poganin i celnik! [Mateusz 18:15, 17]
- Kościół Anglikański w Polsce zezwala na wystąpienie ze swych szeregów jedynie poprzez "przystąpienie do innego wyznania" (nie licząc śmierci, wyjazdu z Polski i ekskomuniki nałożonej przez Biskupa).
Ciekawe zapisy statutowe
W kilku statutach znalazłem sformułowania na tyle ciekawe, że aż szkoda, iż podobnych przepisów w swym prawie wewnętrznym nie posiadają największe Kościoły w Polsce.
- Związek Wyznaniowy ECKANKAR w Polsce wydaje swym członkom karty członkowskie, które mają określony termin ważności. Gdy termin ten upłynie: "Członkostwo ustaje na skutek: (…) dobrowolnej rezygnacji przez pisemne lub ustne zawiadomienie Rady lub upływu terminu ważności karty członkowskiej ECKNAKAR w USA"
- Chrześcijański Kościół Reformacyjny swym byłym członkom zawsze wydaje "na do widzenia" pisemne świadectwo członkostwa, w którym zawarte są następujące informacje: "imię i nazwisko, (…), data wystąpienia lub wyłączenia z Kościoła, przyczyny ustania członkostwa, informacja na temat zaangażowania w służbę w Kościele oraz na prośbę zainteresowanego opinia Pastora."
- Polski Kościół Dialogu osobom, które chcą opuścić ten związek wyznaniowy, daje możliwość wykazania się inwencją i wyobraźnią: "Wystąpienie członka z Kościoła następuje poprzez każde zachowanie się tej osoby, które ujawnia jej wolę w sposób dostateczny, w szczególności poprzez ustne lub pisemne oświadczenie członka Kościoła."
- Kościół Starokatolicki liczy na dobrą wole i elementarne poczucie przyzwoitości osoby występującej: "Każdy wierny świecki może bez podania powodów opuścić szeregi wyznawców Kościoła, jednak powinien poczuć się do obowiązku zawiadomienia o swej decyzji Proboszcza."
Porównanie z polskim Kościołem rzymskokatolickim
Od wielu już lat trwa bardzo niejasna sytuacja odnośnie tego wg jakiej procedury należy występować z Kościoła rzymskokatolickiego. Obecnie toczy się kilkadziesiąt procesów sądowych, które krążą pomiędzy GIODO, WSA i NSA (przykład). Osoby sądzące się z Kościołem uważają, że wystarczy zwykłe oświadczenie woli wysłane pocztą. Kościół z kolei, na spółkę z warszawskim WSA uważa, iż należy dostosować się do wewnętrznego prawa Kościoła rzymskokatolickiego (KRK). Na nieszczęście w prawie kanonicznym nie jest to uregulowane, a co do wydanych przez Kościół dokumentów (ten oraz ten) nie ma pewności czy obowiązują one w Polsce.
Polski Kościół rzymskokatolicki stoi na stanowisku, że zasady występowania z tej organizacji zostały zdefiniowane w komunikacie Konferencji Episkopatu Polski z dnia 27-09-2008 pt. "Zasady postępowania w sprawie formalnego aktu wystąpienia z Kościoła". Bezsprzecznie procedura tam opisana jest najbardziej rozbudowana i stawia największą liczbę wymagań osobom opuszczającym Kościół. Żadna inna wspólnota wyznaniowa nie wymaga dwukrotnego osobistego stawiania się przed proboszczem czy innym organem władzy. Żadna inna wspólnota wyznaniowa nie wymaga przyprowadzania ze sobą dwóch świadków. Zaledwie kilka wymaga podania powodu wystąpienia. Kościół rzymskokatolicki wystosowuje czasem komunikaty mające ostrzegać przed sektami. Sekty jak wiadomo, starają się wszelkimi sposobami zatrzymać swych członków i utrudnić im "wyjście". Na ironię zakrawa fakt, że związkiem wyznaniowym, który najbardziej utrudnia wystąpienie jest właśnie Kościół rzymskokatolicki.